Monotheïsme en polytheïsme zijn overkoepelende termen om verschillende religieuze tradities in te delen en te groeperen.

Hoewel het nuttig kan zijn om deze brede termen te gebruiken, kom je er al snel achter dat zelfs een oppervlakkig onderzoek van de meeste religieuze tradities het categoriseren ervan ingewikkelder maakt.

Hieronder volgt een algemeen onderzoek naar monotheïsme en polytheïsme met enige bespreking van de nuances en korte voorbeelden van de godsdiensten die het meest in deze categorieën worden ondergebracht.

Wat is monotheïsme?

Monotheïsme is het geloof in één enkel, opperwezen. Deze ene God is verantwoordelijk voor het scheppen van de wereld. Sommige monotheïstische godsdiensten zijn strenger of strikter over dit concept van God dan andere. Dit kan leiden tot controverse over de aard en verering van andere categorieën van geestelijke wezens.

Streng of eng monotheïsme gaat ervan uit dat er slechts één enkele, persoonlijke god is die moet worden aanbeden. Dit kan ook exclusief monotheïsme worden genoemd.

Een ruimer of meer algemeen monotheïsme ziet god als een enkele bovennatuurlijke kracht of een reeks goden die een gemeenschappelijke eenheid delen. Panentheïsme is een versie van ruim monotheïsme waarin het goddelijke in elk deel van de schepping huist.

Sommige religieuze systemen zijn moeilijk in te delen in monotheïsme en polytheïsme.

De term Henotheïsme duidt op de verering van één oppergod zonder het mogelijke bestaan van andere mindere goden te ontkennen. Evenzo is Monolatrisme het geloof in vele goden met de verheffing van één god die consequent wordt vereerd.

Veel voorbeelden hiervan bestaan in de oude wereld en worden gezien als vroeg proto-monotheïsme. Gewoonlijk werd één God door de koning of heerser van een oude beschaving voor een tijd boven een pantheon van goden verheven.

Grote monotheïstische godsdiensten

Farvahar - een symbool van het Zoroastrisme

De Abrahamitische godsdiensten, jodendom, christendom en islam worden alle beschouwd als monotheïstische godsdiensten. De islam en het jodendom vertellen beide het verhaal van Abraham die de afgoderij van zijn familie en cultuur in het oude Mesopotamië afwees ten gunste van de exclusieve aanbidding van respectievelijk Allah of Jahweh. Beide godsdiensten zijn eng en strikt in hun monotheïstische visie op een persoonlijke, almachtige, alwetende, enalomtegenwoordige God.

Het christendom wordt ook beschouwd als monotheïstisch, maar het geloof dat God drie-enig is (Vader, Zoon, Heilige Geest) zorgt ervoor dat sommigen het monotheïsme breder opvatten of het als polytheïstisch willen bestempelen.

Door de breedte van de verschillende opvattingen binnen het hindoeïsme is het moeilijk om een indeling te maken. De meeste tradities benadrukken dat God één is, die in vele vormen verschijnt en op vele manieren communiceert. Dit kan worden gezien als monotheïsme of panentheïsme. Twee van de belangrijkste sekten binnen het hindoeïsme die een monotheïstische kijk op God benadrukken zijn het vaishnavisme en het shaivisme.

Als een van de oudste continu beoefende religies, Zoroastrisme heeft het jodendom, christendom, islam en andere beïnvloed. Deze godsdienst is gebaseerd op de leer van een oude Iraniër, Zoroaster. Het is moeilijk te dateren wanneer hij leefde, maar het Zoroastrisme was prominent aanwezig in de oude Iraanse cultuur rond de 6e eeuw v. Chr. Sommigen beweren dat de wortels teruggaan tot het 2e millennium v. Chr. en plaatsen Zoroaster als een tijdgenoot van Abraham.

De Zoroastrische kosmologie kent een radicaal dualisme tussen goed en kwaad met de uiteindelijke overwinning van het kwaad door het goede. Er is één enkele godheid, Ahura Mazda (Wijze Heer) die het hoogste wezen is.

Wat is polytheïsme?

Enkele van de vele Hindoe goden

Net als monotheïsme dient polytheïsme als een grote paraplu voor verschillende geloofssystemen en kosmologieën. In algemene termen is het de verering van meerdere godheden. De feitelijke praktijk van de verering van meerdere goden onderscheidt het van monotheïstische systemen die de mogelijkheid van andere godheden openlaten. Toch kan een onderscheid worden gemaakt tussen zacht en hard polytheïsme.

Het idee dat alle goden één zijn, is een zacht polytheïstisch of panentheïstisch concept dat door het harde polytheïstische geloof wordt verworpen.

Polytheïstische kosmologieën zijn vaak complex, met vele soorten en niveaus van goddelijke wezens. Veel van deze godheden zijn verbonden met natuurkrachten zoals de zon, maan Andere godheden worden geassocieerd met ideeën als liefde, vruchtbaarheid, wijsheid, schepping, dood en het hiernamaals. Deze godheden vertonen persoonlijkheid, karaktertrekken en unieke krachten of vermogens.

Grote polytheïstische religies

Neopaganistische moeder aarde godin, Gaia

Er is antropologisch en sociologisch bewijs dat het idee ondersteunt dat de vroegste vormen van godsdienst van de mens polytheïstisch waren. De godsdiensten van bekende oude culturen zoals de Egyptenaren, Babyloniërs, Assyriërs en Chinezen praktiseerden polytheïsme, samen met de Grieken en Romeinen uit de klassieke oudheid. De oorsprong van de monotheïstische Abrahamitische godsdiensten speelt zich af tegen een landschap van dezepolytheïstische samenlevingen.

Zoals gezegd is het hindoeïsme moeilijk in te delen als monotheïsme of polytheïsme. Sommige van de meest verbreide tradities worden afgeschilderd als monotheïstisch, hoewel zij onder een bredere opvatting van die term zouden vallen, die inhoudt dat alle goden één of meerdere emanaties van een opperwezen zijn. Toch praktiseren veel hindoes polytheïsme, de verering van meerdere godheden.

Een meer moderne polytheïstische stroming is het neopaganisme. Er zijn verschillende vormen van deze stroming, waarvan Wicca de bekendste is. Aanhangers van deze geloofssystemen proberen de verloren religies van hun voorouders terug te krijgen. Zij beschouwen monotheïstische religies, en het christendom in het bijzonder, als gekoloniseerd en gecoöpteerd door de religie van oorspronkelijke oude mensen. De neopaganistische eredienst concentreert zich rond ceremonies enrituelen op verschillende plaatsen zoals oude steencirkels en aarden wierden.

Samenvattend

Globaal gezien is monotheïsme de verering van één enkele godheid, terwijl polytheïsme de verering van meerdere godheden is. Maar wat men precies bedoelt met enkelvoudig of meervoudig is genuanceerd en wordt door verschillende godsdiensten verschillend begrepen.

In het algemeen hebben polytheïstische godsdiensten een grotere, complexere kijk op het bovennatuurlijke vanwege het aantal godheden. Deze godheden zijn vaak verbonden met natuurkrachten of menselijke eigenschappen zoals liefde en wijsheid. Er zijn sterke aanwijzingen dat de eerste en oudste godsdiensten die door mensen werden gepraktiseerd polytheïstisch waren.

Monotheïstische godsdiensten verschillen in hun opvatting over wat het betekent om één opperwezen te aanbidden, maar dat wezen is gewoonlijk de schepper van alles en vertoont alwetendheid, alomtegenwoordigheid en almacht.

De Abrahamitische godsdiensten zijn allemaal monotheïstisch, samen met enkele kleinere groepen zoals het Zoroastrisme. Deze hebben meestal een sterke ethische leer, een dualistische kijk op de kosmos en zien zichzelf als tegenstander van polytheïsme.