Mục lục
Người Aztec và Maya là hai nền văn minh Trung Mỹ nổi tiếng và có ảnh hưởng nhất. Họ có nhiều điểm tương đồng vì cả hai đều được thành lập ở Trung Mỹ, nhưng họ cũng khác nhau theo nhiều cách. Một ví dụ điển hình về sự khác biệt này đến từ lịch Aztec và Maya nổi tiếng.
Lịch Aztec được cho là chịu ảnh hưởng của lịch Maya cổ hơn nhiều. Hai lịch gần như giống hệt nhau theo một số cách nhưng có một vài điểm khác biệt chính để phân biệt chúng.
Ai là người Aztec và người Maya?
Người Aztec và người Maya là hai dân tộc và dân tộc hoàn toàn khác nhau. Nền văn minh Maya đã là một phần của Trung Mỹ từ trước 1.800 TCN - gần 4.000 năm trước! Mặt khác, người Aztec di cư vào Trung Mỹ vào cuối thế kỷ 14 sau Công nguyên từ khu vực Bắc Mexico ngày nay – chỉ hai thế kỷ trước khi những người chinh phục Tây Ban Nha đến.
Người Maya vẫn còn tồn tại ở thời điểm đó cũng vậy, mặc dù nền văn minh hùng mạnh một thời của họ đã bắt đầu suy thoái. Cuối cùng, cả hai nền văn hóa đều bị người Tây Ban Nha chinh phục vào đầu thế kỷ 16 ngay khi họ bắt đầu tương tác với nhau.
Mặc dù nền văn minh này lâu đời hơn nền văn minh kia rất nhiều nhưng người Aztec và người Maya đã có nhiều phổ biến, bao gồm nhiều thực hành và nghi lễ văn hóa và tôn giáo. Người Aztec đã cóđã chinh phục phần lớn các nền văn hóa và xã hội Trung Mỹ khác trên hành trình tiến về phía nam và họ đã áp dụng nhiều nghi lễ và tín ngưỡng tôn giáo của các nền văn hóa này.
Kết quả là tôn giáo và văn hóa của họ thay đổi nhanh chóng khi chúng lan rộng khắp lục địa. Nhiều nhà sử học cho rằng sự phát triển văn hóa này là lý do khiến lịch của người Aztec trông rất giống với lịch của người Maya và các bộ tộc khác ở Trung Mỹ.
Lịch Aztec so với Maya – Điểm tương đồng
Ngay cả khi bạn không biết gì về các nền văn hóa và tôn giáo của người Aztec và Maya, lịch của hai quốc gia này rất giống nhau dù chỉ nhìn thoáng qua. Chúng là duy nhất so với các hệ thống lịch ở những nơi khác trên thế giới ở chỗ mỗi lịch được tạo thành từ hai chu kỳ khác nhau.
Chu kỳ tôn giáo 260 ngày – Tonalpohualli / Tzolkin
Chu kỳ đầu tiên trong cả hai lịch gồm 260 ngày, được chia thành 13 tháng, mỗi tháng dài 20 ngày. Các chu kỳ 260 ngày này hầu như chỉ mang ý nghĩa tôn giáo và nghi lễ, vì chúng không tương ứng với sự thay đổi theo mùa của Trung Mỹ.
Người Aztec gọi chu kỳ 260 ngày của họ là Tonalpohualli, trong khi người Maya gọi chu kỳ của họ là Tzolkin. 13 tháng được đánh số từ 1 đến 13 thay vì được đặt tên. Tuy nhiên, 20 ngày trong mỗi tháng đã được đặt tên tương ứng với các yếu tố tự nhiên, động vật hoặc đối tượng văn hóa nhất định. Điều này trái ngược với thông lệ châu Âu vềđánh số ngày và đặt tên tháng.
Dưới đây là cách đặt tên ngày trong chu kỳ Tonalpohualli / Tzolkin:
| Tên ngày Tonalpohualli của người Aztec | Tên ngày Tzolkin của người Maya |
| Cipactli – Cá sấu | Imix – Mưa và Nước |
| Ehecatl – Gió | Ik – Gió |
| Calli – Ngôi nhà | Akbal – Bóng tối |
| Cuetzpallin – Thằn lằn | Kan – Ngô hoặc thu hoạch |
| Coatl – Serpent | Chicchan – Heaven Serpent |
| Miquiztli – Death | Cimi – Death |
| Mazatl – Hươu | Manik – Hươu |
| Tochtli – Thỏ | Lamat – Sao mai / Sao Kim |
| Atl – Nước | Muluc – Ngọc bích hoặc hạt mưa |
| Itzcuintli – Chó | Óc – Chó |
| Ozomahtli – Khỉ | Chuen – Khỉ |
| Malinalli – Cỏ | Eb – Sọ người |
| Acatl – Sậy | B'en – Mai xanh ze |
| Ocelotl – Jaguar | Ix – Jaguar |
| Cuauhtli – Eagle | Nam – Đại bàng |
| Cozcacuauhtli – Kền kền | Kib – Nến hoặc sáp |
| Ollin – Động đất | Caban – Trái đất |
| Tecpatl – Flint hoặc dao ném | Edznab – Flint |
| Quiauitl – Rain | Kawac – Cơn bão |
| Xochitl – Bông hoa | Ahau –Thần Mặt trời |
Như bạn có thể thấy, hai chu kỳ 260 ngày có một số điểm tương đồng. Chúng không chỉ được xây dựng theo cùng một cách chính xác mà thậm chí nhiều tên ngày cũng giống hệt nhau và dường như vừa được dịch từ ngôn ngữ của người Maya sang Nahuatl , ngôn ngữ của người Aztec.
Chu kỳ nông nghiệp 365 ngày – Xiuhpohualli/Haab
Hai chu kỳ khác của cả lịch Aztec và Maya lần lượt được gọi là Xiuhpohualli và Haab. Cả hai đều là lịch 365 ngày, khiến chúng chính xác về mặt thiên văn như lịch Gregorian của Châu Âu và các lịch khác được sử dụng trên khắp thế giới cho đến ngày nay.
Chu kỳ 365 ngày của Xiuhpohualli/Haab không có bất kỳ dấu hiệu tôn giáo hay sử dụng theo nghi thức - thay vào đó, chúng được dùng cho tất cả các mục đích thực tế khác. Vì các chu kỳ này tuân theo các mùa nên cả người Aztec và người Maya đều sử dụng chúng cho nông nghiệp, săn bắn, hái lượm và các nhiệm vụ khác phụ thuộc vào các mùa.
Tuy nhiên, không giống như lịch Gregorian, lịch Xiuhpohualli và Haab không giống như lịch Gregorian. không được chia thành 12 tháng, mỗi tháng ~30 ngày, mà chia thành 18 tháng, mỗi tháng chính xác 20 ngày. Điều này có nghĩa là mỗi năm, hai chu kỳ có 5 ngày còn lại không thuộc bất kỳ tháng nào. Thay vào đó, chúng được gọi là những ngày “không tên” và được coi là không may mắn trong cả hai nền văn hóa vì chúng không được bất kỳ vị thần nào thờ phụng hoặc bảo vệ.
Đối với ngày nhuận hoặc năm nhuận – cũng không phải là ngày nhuận.Xiuhpohualli cũng như Haab không có khái niệm như vậy. Thay vào đó, 5 ngày không tên chỉ đơn giản là kéo dài thêm khoảng 6 giờ nữa cho đến khi bắt đầu ngày đầu tiên của năm mới.
Cả người Aztec và người Maya đều sử dụng các biểu tượng để đánh dấu 20 ngày trong mỗi 18 tháng trong lịch sử lịch của họ. Giống như chu kỳ 260 ngày của Tonalpohualli/Tzolkin ở trên, những biểu tượng này là của động vật, thần thánh và các yếu tố tự nhiên.
Bản thân 18 tháng cũng có tên tương tự nhưng khác nhau trong chu kỳ 365 ngày của Xiuhpohualli/Haab. Họ diễn ra như sau:
| Tên tháng Aztec Xiuhpohualli | Tên tháng Haab của người Maya |
| Izcalli | Pop hay K'anjalaw |
| Atlcahualo hay Xilomanaliztli | Wo hay Ik'at |
| Tlacaxipehualiztli | Sip hoặc Chakat |
| Tozoztontli | Sotz |
| Hueytozoztli | Sek hoặc Kaseew |
| Toxacatl hoặc Tepopochtli | Xul hoặc Chikin |
| Etzalcualiztli | Yaxkin |
| Tecuilhuitontli | Mol |
| Hueytecuilhuitl | Chen hoặc Ik'siho'm |
| Tlaxochimaco hoặc Miccailhuitontli | Yax hoặc Yaxsiho'm |
| Xocotlhuetzi hoặc Hueymiccailhuitl | Sak hoặc Saksiho 'm |
| Ochpaniztli | Keh hoặc Chaksiho'm |
| Teotleco hoặc Pachtontli | Mak |
| Tepeilhuitl hoặc Hueypachtli | Kankin hoặcUniiw |
| Quecholli | Muwan hoặc Muwaan |
| Panquetzaliztli | Pax hoặc Paxiil |
| Atemoztli | K'ayab hoặc K'anasily |
| Tititl | Kumk'u hoặc Ohi |
| Nēmontēmi (5 ngày xui xẻo) | Wayeb' hoặc Wayhaab (5 ngày xui xẻo) |
52 năm Vòng lịch
Vì cả hai lịch đều bao gồm chu kỳ 260 ngày và chu kỳ 365 ngày nên cả hai cũng có “thế kỷ” 52 năm được gọi là “vòng lịch”. Lý do rất đơn giản – sau 52 trong một năm 365 ngày, các chu kỳ Xiuhpohualli/Haab và Tonalpohualli/Tzolkin sẽ sắp xếp lại với nhau.
Cứ sau 52 trong một năm 365 ngày trong cả hai lịch, 73 của chu kỳ tôn giáo 260 ngày cũng trôi qua. Vào ngày đầu tiên của năm thứ 53, một vòng lịch mới bắt đầu. Thật trùng hợp, đây ít nhiều cũng là tuổi thọ trung bình (cao hơn một chút so với mức trung bình) của con người.
Để làm cho vấn đề phức tạp hơn một chút, cả người Aztec và người Maya đều tính 52 năm dương lịch đó không chỉ bằng số mà bằng các kết hợp các con số và ký hiệu sẽ được so khớp theo nhiều cách khác nhau.
Mặc dù cả người Aztec và người Maya đều có khái niệm về chu kỳ này, nhưng người Aztec chắc chắn chú trọng nhiều hơn đến nó. Họ tin rằng vào cuối mỗi chu kỳ, thần mặt trời Huitzilopochtli sẽ chiến đấu với những người anh em của mình (các vì sao) và em gái của mình (mặt trăng). Và, nếu Huitzilopochtli không nhận đủnuôi dưỡng từ sự hy sinh của con người trong chu kỳ 52 năm, anh ta sẽ thua trận và mặt trăng và các vì sao sẽ hủy diệt mẹ của họ, Trái đất và Vũ trụ sẽ phải bắt đầu lại.
Người Maya không có một lời tiên tri như vậy, vì vậy, đối với họ, vòng lịch 52 năm chỉ là một khoảng thời gian, tương tự như một thế kỷ đối với chúng ta.
Lịch Aztec so với Lịch Maya – Sự khác biệt
Có một số khác biệt nhỏ và không cần thiết giữa lịch Aztec và Maya, với hầu hết chúng hơi quá chi tiết để có thể viết nhanh. Tuy nhiên, có một điểm khác biệt chính cần được đề cập và điều đó thể hiện hoàn hảo sự khác biệt chính giữa người Maya và người Aztec – quy mô.
The Long Count
Đây là một khái niệm chính duy nhất đối với lịch của người Maya và không có trong lịch của người Aztec. Nói một cách đơn giản, Long Count là phép tính thời gian vượt quá vòng 52 năm dương lịch. Người Aztec không bận tâm đến điều đó bởi vì tôn giáo của họ buộc họ phải chỉ tập trung vào phần cuối của mỗi vòng lịch - mọi thứ ngoài đó cũng có thể không tồn tại vì nó bị đe dọa bởi khả năng thất bại của Huitzilopochtli.
Người Maya, mặt khác, không những không có khuyết tật như vậy mà còn là những nhà thiên văn học và khoa học giỏi hơn nhiều. Vì vậy, họ đã lên lịch trước hàng nghìn năm.
Đơn vị thời gian của họbao gồm:
- K'in – một ngày
- Winal hoặc Uinal – một tháng 20 ngày
- Tun – một năm 18 tháng dương lịch hay 360 ngày
- K'atun – 20 năm hay 7.200 ngày
- Dương lịch tròn – khoảng thời gian 52 năm phù hợp với năm tôn giáo 260 ngày hoặc 18.980 ngày
- B'ak'tun – 20 chu kỳ k'atun hoặc 400 tun/ năm hoặc ~144,00 ngày
- Piktun – 20 b'aktun hoặc ~2.880.000 ngày
- Kalabtun – 20 piktun hoặc ~57.600.000 ngày
- K'inchiltun – 20 kalabtun hay ~1.152.000.000 ngày
- Alautun – 20 k'inchltun hay ~23.040.000.000 ngày
Vì vậy, nói rằng người Maya là “những nhà tư tưởng tiến bộ” sẽ là một cách nói quá. Đành rằng nền văn minh của họ chỉ tồn tại được khoảng nửa piktun (~3.300 năm từ 1.800 trước Công nguyên đến 1.524 sau Công nguyên) nhưng điều đó vẫn ấn tượng hơn nhiều so với hầu hết các nền văn minh khác trên thế giới.
Nếu bạn đang thắc mắc tại sao con người lại tồn tại sợ đến nỗi thế giới sẽ tận thế vào ngày 21 tháng 12 năm 2012 “theo lịch của người Maya” – đó là bởi vì ngay cả trong thế kỷ 21, người ta vẫn gặp khó khăn khi đọc lịch Maya. Tất cả những gì xảy ra vào ngày 21 tháng 12 năm 2012 là lịch của người Maya đã chuyển sang b’ak’tun mới (được dán nhãn là 13.0.0.0.0.). Để tham khảo, b'ak'tun tiếp theo (14.0.0.0.0.) sẽ bắt đầu vào ngày 26 tháng 3 năm 2407 – vẫn còn phải xem liệu mọi người cũng sẽ hoảng sợ hay không.
Tóm lại, người Aztecđã nhanh chóng chấp nhận lịch 2 chu kỳ của người Maya, nhưng họ không có thời gian để xem xét khía cạnh dài hạn của lịch Maya. Ngoài ra, với lòng nhiệt thành tôn giáo của họ và tập trung vào vòng 52 năm theo lịch, không rõ liệu họ có từng áp dụng Đếm dài hay không hoặc khi nào họ đã áp dụng Đếm dài ngay cả khi những người chinh phục Tây Ban Nha chưa đến.
Kết thúc Lên
Người Aztec và người Maya là hai trong số những nền văn minh vĩ đại nhất của Trung Mỹ và có nhiều điểm tương đồng. Điều này có thể được nhìn thấy trong lịch tương ứng của họ, rất giống nhau. Mặc dù lịch Maya cổ hơn nhiều và có khả năng ảnh hưởng đến lịch Aztec, nhưng lịch Maya sau này đã có thể tạo ra một dis
