Η αθηναϊκή δημοκρατία ήταν η πρώτη γνωστή δημοκρατία στον κόσμο. Παρά τον υπαινιγμό του Αριστοτέλη ότι η Αθήνα δεν ήταν η μόνη πόλη που είχε υιοθετήσει δημοκρατικό πολίτευμα, η Αθήνα ήταν η μόνη πόλη-κράτος που διέθετε αρχεία για την ανάπτυξη και την εγκαθίδρυση δημοκρατικών θεσμών.

Η κατοχή των αρχείων της ιστορίας της Αθήνας βοήθησε τους ιστορικούς να εικάσουν πώς ξεκίνησε και διαδόθηκε η ελληνική δημοκρατία. Με αυτόν τον τρόπο, γνωρίζουμε ότι πριν η Αθήνα κάνει την πρώτη της απόπειρα για δημοκρατική διακυβέρνηση, κυβερνιόταν από τους αρχιδικαστές και τον Αρεοπάγο, οι οποίοι ήταν όλοι αριστοκράτες.

Ο θεσμός της δημοκρατίας στην Αθήνα έλαβε χώρα σε διάφορες φάσεις ως αποτέλεσμα των οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών. Οι πτυχές αυτές επιδεινώθηκαν σταδιακά ως συνέπεια του πολιτικού συστήματος που αρχικά κυβερνιόταν από βασιλείς. Στη συνέχεια, η πόλη κατέληξε σε μια ολιγαρχία που εξέλεγε αξιωματούχους μόνο από αριστοκρατικές οικογένειες.

Οι πηγές διαφέρουν ως προς το πόσα στάδια υπήρχαν στην ανάπτυξη της αθηναϊκής δημοκρατία Σε αυτό το άρθρο, ας ρίξουμε μια ματιά στις επτά πιο σημαντικές φάσεις της ιστορίας αυτής της δημοκρατικής πόλης-κράτους.

Δρακόντειο Σύνταγμα (621 π.Χ.)

Σκαλίσματα του Δράκου Βιβλιοθήκη του Ανώτατου Δικαστηρίου των Ηνωμένων Πολιτειών. Δίκαιη χρήση.

Ο Δράκος ήταν ο πρώτος καταγεγραμμένος νομοθέτης ή νομοθέτης της Αθήνας. Άλλαξε το πολυετές σύστημα προφορικού δικαίου σε γραπτό δίκαιο που μπορούσε να εφαρμοστεί μόνο από δικαστήριο. Αυτός ο γραπτός κώδικας θα γινόταν γνωστός ως Δρακόντειο Σύνταγμα.

Το δρακόντειο Σύνταγμα ήταν εξαιρετικά αυστηρό και άκαμπτο. Αυτά τα χαρακτηριστικά ήταν ο λόγος για τον οποίο σχεδόν κάθε νόμος καταργήθηκε αργότερα. Παρά ταύτα, ο νομικός αυτός κώδικας ήταν μέρος του πρώτου του είδους του και θεωρείται η πρώτη επανάσταση στην αθηναϊκή δημοκρατία.

Σόλων (περ. 600 - 561 π.Χ.)

Ο Σόλων ήταν ποιητής, συνταγματικός νομοθέτης και ηγέτης που αγωνίστηκε ενάντια στην πολιτική και οικονομική υποβάθμιση της Αθήνας. Επαναπροσδιόρισε το σύνταγμα για να δημιουργήσει τις ρίζες της δημοκρατίας. Ωστόσο, ενώ το έκανε αυτό, δημιούργησε και άλλα προβλήματα που έπρεπε να διορθωθούν.

Μια από τις πιο σημαντικές μεταρρυθμίσεις στο σύνταγμα ήταν ότι και άλλοι άνθρωποι εκτός από αριστοκράτες που γεννήθηκαν σε οικογένειες ευγενών μπορούσαν να θέσουν υποψηφιότητα για ορισμένα αξιώματα. Αντικαθιστώντας το κληρονομικό δικαίωμα συμμετοχής στην κυβέρνηση με ένα δικαίωμα που βασιζόταν στον πλούτο, όπου ανάλογα με το πόση περιουσία κατείχαν μπορούσαν να δικαιούνται ή να τους αρνούνται την υποψηφιότητά τους. Παρά τις αλλαγές αυτές, ο Σόλων διατήρησε την Αττική και την Αθήνα ως κοινωνικήιεραρχία των φυλών και των clans.

Μετά το τέλος της διακυβέρνησής του, υπήρξε μεγάλη αναταραχή μεταξύ των πολιτικών παρατάξεων, η οποία πυροδότησε πολλές συγκρούσεις. Η μία πλευρά αποτελούνταν από τη μεσαία τάξη και τους αγρότες που ευνοούσαν τις μεταρρυθμίσεις του, ενώ η άλλη πλευρά, αποτελούμενη από ευγενείς, ευνοούσε την αποκατάσταση του παλαιού τύπου αριστοκρατικής διακυβέρνησης.

Η τυραννία των Πεισιστρατιδών (561 - 510 π.Χ.)

Εικονογράφηση του 1838 με τον Πεισίστρατο να επιστρέφει στην Αθήνα με την Αθηνά.

Ο Πεισίστρατος ήταν ηγεμόνας της αρχαίας Αθήνας. Στην πρώτη του προσπάθεια να κυβερνήσει, επωφελήθηκε από την αναταραχή εντός των πολιτικών παρατάξεων και απέκτησε τον έλεγχο της Ακρόπολης μέσω πραξικοπήματος το 561 π.Χ. Ωστόσο, ήταν βραχύβια, επειδή οι μεγάλες φυλές τον απομάκρυναν από τη θέση του.

Μετά την αποτυχία του, προσπάθησε ξανά. Αυτή τη φορά, έλαβε βοήθεια από έναν ξένο στρατό και το Κόμμα του Λόφου, το οποίο αποτελούνταν από άνδρες που δεν ανήκαν ούτε στο κόμμα του κάμπου ούτε στο κόμμα της ακτής. Χάρη σε αυτό κατάφερε τελικά να πάρει τον έλεγχο της Αττικής και να γίνει συνταγματικός τύραννος.

Η τυραννία του συνεχίστηκε για δεκαετίες και δεν τελείωσε με τον θάνατό του. Οι γιοι του Πεισίστρατου, ο Ιππίας και ο Ίππαρχος, ακολούθησαν τα βήματά του και ανέλαβαν την εξουσία. Λέγεται ότι ήταν ακόμη πιο σκληροί από τον πατέρα τους όταν ήταν στην εξουσία. Υπάρχει επίσης μεγάλη σύγχυση ως προς το ποιος διαδέχθηκε πρώτος.

Κλεισθένης (510 - περ. 462 π.Χ.)

Κλεισθένης - Πατέρας της Ελληνικής Δημοκρατίας. Ευγενική παραχώρηση της Άννας Χριστοφορίδη, 2004

Ο Κλεισθένης ήταν Αθηναίος νομοθέτης, γνωστός στους ιστορικούς ως ο πατέρας της αθηναϊκής δημοκρατίας. Αναμόρφωσε το σύνταγμα με στόχο να το καταστήσει δημοκρατικό.

Έγινε σημαντικός μετά τη βοήθεια των σπαρτιατικών στρατευμάτων προς τους Αθηναίους για την ανατροπή του Ιππία.

- Κλεισθένης εναντίον Ισαγόρα - Αφού οι Σπαρτιάτες ανέτρεψαν την τυραννία, ο Κλεομένης Α' εγκαθίδρυσε μια φιλοσπαρτιατική ολιγαρχία που είχε ως ηγέτη τον Ισαγόρα. Ο Κλεισθένης ήταν ο αντίπαλος του Ισαγόρα. Η μεσαία τάξη τον υποστήριζε και είχε τη βοήθεια των δημοκρατικών.

Παρά το γεγονός ότι ο Ισαγόρας φαινόταν να πλεονεκτεί, ο Κλεισθένης κατέληξε να αναλάβει την κυβέρνηση, επειδή υποσχέθηκε ιθαγένεια σε όσους είχαν μείνει εκτός. Ο Κλεομένης προσπάθησε να παρέμβει δύο φορές, αλλά δεν τα κατάφερε λόγω της υποστήριξης που είχε ο Κλεισθένης.

- Οι 10 φυλές της Αθήνας και ο Κλεισθένης - Μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, ο Κλεισθένης αντιμετώπισε τα προβλήματα που δημιούργησε ο Σόλων ως αποτέλεσμα των δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων που έκανε όσο ήταν στην εξουσία. Τίποτα όμως δεν τον εμπόδισε να προσπαθήσει.

Το πιο σημαντικό ζήτημα ήταν η υποταγή των πολιτών στις φυλές τους. Για να το διορθώσει, αποφάσισε ότι οι κοινότητες θα έπρεπε να χωριστούν σε τρεις περιοχές: την ενδοχώρα, την πόλη και την ακτή. Στη συνέχεια χώρισε τις κοινότητες σε 10 ομάδες που ονομάστηκαν trittyes .

Αμέσως μετά, διέλυσε τις φυλές που είχαν γεννηθεί και δημιούργησε 10 νέες που αποτελούνταν από μία τριττύς από κάθε μία από τις περιοχές που αναφέρθηκαν προηγουμένως. Ανάμεσα στα ονόματα των νέων φυλών υπήρχαν και ονόματα τοπικών ηρώων, όπως για παράδειγμα Λεόντιος, Αντιόχεια, Κέκροπις κ.ο.κ..

- Ο Κλεισθένης και το Συμβούλιο του 500 - Παρά τις αλλαγές, ο Αρεοπάγος ή το αθηναϊκό κυβερνητικό συμβούλιο και οι άρχοντες ή κυβερνήτες παρέμειναν στη θέση τους. Ωστόσο, ο Κλεισθένης άλλαξε το Συμβούλιο των 400 που είχε θεσπίσει ο Σόλων, το οποίο περιελάμβανε τις παλιές 4 φυλές, σε Συμβούλιο των 500.

Κάθε μία από τις δέκα φυλές έπρεπε να συνεισφέρει 50 μέλη κάθε χρόνο. Κατά συνέπεια, καθώς περνούσε ο καιρός, τα μέλη άρχισαν να επιλέγονται με κλήρωση. Οι πολίτες που είχαν δικαίωμα συμμετοχής ήταν όσοι ήταν 30 ετών και άνω και είχαν εγκριθεί από το προηγούμενο συμβούλιο.

- Οστρακισμός - Σύμφωνα με τα αρχεία της κυβέρνησής του, ο Κλεισθένης ήταν υπεύθυνος για την εφαρμογή του εξοστρακισμού. Αυτό παρείχε στους πολίτες το δικαίωμα να απομακρύνουν προσωρινά, με 10ετή εξορία, έναν άλλο πολίτη, αν φοβούνταν ότι το άτομο αυτό γινόταν πολύ ισχυρό.

Περικλής (περ. 462 - 431 π.Χ.)

Ο Περικλής εκφωνεί τον επικήδειο λόγο του μπροστά στη συνέλευση.

Ο Περικλής ήταν Αθηναίος στρατηγός και πολιτικός. Ήταν ηγέτης της Αθήνας από το 461/2 έως το 429 π.Χ. περίπου και οι ιστορικοί αποκαλούν την περίοδο αυτή Εποχή του Περικλή, όπου η Αθήνα ανοικοδόμησε ό,τι είχε καταστραφεί στους ελληνοπερσικούς πολέμους.

Ακολούθησε τα βήματα του μέντορά του, του Εφιάλτη, ο οποίος αφαίρεσε τον Αρεόπαγο ως ισχυρό πολιτικό θεσμό, κερδίζοντας τις εκλογές για τη θέση του στρατηγού ένα χρόνο και κάθε επόμενο μέχρι το θάνατό του το 429 π.Χ.

Ο στρατηγός εκφώνησε έναν επικήδειο λόγο για τη συμμετοχή του στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Ο Θουκυδίδης έγραψε τον λόγο και ο Περικλής τον παρουσίασε όχι μόνο για να αποτίσει τον σεβασμό του στους νεκρούς αλλά και για να επαινέσει τη δημοκρατία ως μορφή διακυβέρνησης.

Σε αυτή τη δημόσια ομιλία, δήλωσε ότι η δημοκρατία επέτρεπε στον πολιτισμό να προχωρήσει μπροστά χάρη στην αξία και όχι στην κληρονομική δύναμη ή τον πλούτο. Πίστευε επίσης ότι στη δημοκρατία, η δικαιοσύνη είναι ίση για όλους στις δικές τους διαφορές.

Σπαρτιατικές ολιγαρχίες (431 - 338 π.Χ.)

Ο πόλεμος με τους Σπαρτιάτες είχε ως συνέπεια την ήττα της Αθήνας. Αυτή η ήττα είχε ως αποτέλεσμα δύο ολιγαρχικές επαναστάσεις το 411 και το 404 π.Χ. που προσπάθησαν να καταστρέψουν τη δημοκρατική κυβέρνηση της Αθήνας.

Ωστόσο, το 411 π.Χ. η σπαρτιατική ολιγαρχία διήρκεσε μόνο 4 μήνες πριν αναλάβει και πάλι μια πιο δημοκρατική διοίκηση την Αθήνα, η οποία διήρκεσε μέχρι το 404 π.Χ., όταν η κυβέρνηση κατέληξε στα χέρια των Τριάντα Τυράννων.

Επιπλέον, η ολιγαρχία του 404 π.Χ., η οποία ήταν αποτέλεσμα της παράδοσης της Αθήνας και πάλι στη Σπάρτη, διήρκεσε μόνο ένα χρόνο, όταν φιλοδημοκρατικά στοιχεία ανέκτησαν τον έλεγχο, μέχρι που ο Φίλιππος Β' και ο μακεδονικός στρατός του κατέλαβαν την Αθήνα το 338 π.Χ.

Μακεδονική και ρωμαϊκή κυριαρχία (338 - 86 π.Χ.)

Προτομή του Δημητρίου Πολιορκητή. PD.

Όταν η Ελλάδα πήγε σε πόλεμο το 336 π.Χ. εναντίον της Περσίας, οι στρατιώτες της κατέληξαν να γίνουν αιχμάλωτοι εξαιτίας των ενεργειών των κρατών τους και των συμμάχων τους. Όλα αυτά οδήγησαν σε έναν πόλεμο μεταξύ Σπάρτης και Αθήνας εναντίον της Μακεδονίας, τον οποίο έχασαν.

Κατά συνέπεια, η Αθήνα έπεσε θύμα του ελληνιστικού ελέγχου. Ο Μακεδόνας βασιλιάς ανέθεσε σε έναν έμπιστο ντόπιο ως πολιτικό κυβερνήτη στην Αθήνα. Το αθηναϊκό κοινό θεωρούσε αυτούς τους κυβερνήτες ως απλούς Μακεδόνες δικτάτορες, παρά το γεγονός ότι διατήρησαν ορισμένους από τους παραδοσιακούς αθηναϊκούς θεσμούς στη θέση τους

Ο Δημήτριος Πολιορκητής τερμάτισε την κυριαρχία του Κασσάνδρου στην Αθήνα. Ως αποτέλεσμα, η δημοκρατία αποκαταστάθηκε το 307 π.Χ., αλλά αυτό σήμαινε ότι η Αθήνα έγινε πολιτικά ανίσχυρη, επειδή εξακολουθούσε να συνδέεται με τη Ρώμη.

Με αυτή την κατάσταση στο χέρι, οι Αθηναίοι πήγαν σε πόλεμο με τη Ρώμη και το 146 π.Χ. η Αθήνα έγινε αυτόνομη πόλη υπό ρωμαϊκή κυριαρχία. Τους επέτρεψε να έχουν δημοκρατικές πρακτικές στον καλύτερο δυνατό βαθμό.

Αργότερα, το 88 π.Χ., ο Αθηνίων ηγήθηκε μιας επανάστασης που τον κατέστησε τύραννο. Εξαναγκάζει το Συμβούλιο ώστε να συμφωνήσουν να βάλουν στην εξουσία όποιον αυτός επιλέξει. Λίγο αργότερα, πήγε σε πόλεμο με τη Ρώμη και πέθανε κατά τη διάρκειά του. Αντικαταστάθηκε από τον Αρίστιο.

Παρά το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έχασαν στον πόλεμο με τη Ρώμη, ο Ρωμαίος στρατηγός Πούμπλιος άφησε τους Αθηναίους να ζήσουν. Τους άφησε στην τύχη τους και αποκατέστησε και το προηγούμενο δημοκρατικό πολίτευμα.

Ανακεφαλαιώνοντας

Η αθηναϊκή δημοκρατία είχε σίγουρα διάφορα στάδια και αγώνες για να παραμείνει στη θέση της. Από τις αλλαγές από τον προφορικό νόμο σε ένα γραπτό σύνταγμα μέχρι τους οριστικούς αγώνες ενάντια στις προσπάθειες να τεθεί σε εφαρμογή μια ολιγαρχία ως μορφή διακυβέρνησης, σίγουρα εξελίχθηκε όμορφα.

Αν δεν υπήρχαν η Αθήνα και οι πόλεις που αγωνίστηκαν για να γίνει η δημοκρατία ο κανόνας, ίσως ο κόσμος να είχε καθυστερήσει την κοινωνική και πολιτική του ανάπτυξη κατά περίπου 500 χρόνια ή και περισσότερο. Οι Αθηναίοι ήταν σίγουρα οι πρωτοπόροι των σύγχρονων μοντέλων πολιτικών συστημάτων, και είμαστε ευγνώμονες γι' αυτό.